کتاب های چاپی و کتاب های الکترونیک

یکی از نگرانی های بشر از گذشته های دور تا به امروز توجه به لزوم حفظ دستاورد های خویش و انتقال آنها به نسل های آینده بوده است. انسان ها برای رفع این نیاز، متناسب با دوره های زمانی و شرایط حاکم بر آن دوره، از روش ها و وسایل گوناگونی برای این منظور سود برده اند. انسان های اولیه تا هزاران سال برای انتقال دستاورد هایشان به نسل های آینده صرفا به حافظه خود اتکا می کردند و میراث فرهنگی را سینه به سینه به افراد دیگر منتقل می کردند. با اختراع الفبا توسط یونایی ها تا حد زیادی از فراموشی و نقصان در حفظ این میراث فرهنگی کاسته شد. تحول مهم دیگر در این زمینه اختراع کاغذ توسط چینی ها بود. این اختراع چینی ها باعث شد که دستاورد های فرهنگی پیشینیان مدت طولانی تری دوام بیاورد و کمتر دستخوش تغییر و تحول قرار بگیرد. اما رویداد مهمی که در این زمینه تاثیرات چشمگیری از خود بر جای گذاشت اختراع ماشین چاپ توسط کوتنبرگ در سال 1452میلادی بود. از جمله تاثیرات ژرف اختراع کوتنبرگ در زمینه دستاورد ها و میراث های فرهنگی که عمدتا از طریق کتاب ها به نسل های آینده انتقال می یافتند می توان به کاهش چشمگیر هزینه تولید کتاب، اافزایش تعداد نسخه های موجود از هر کتاب، امکان دسترسی بیشتر افراد به کتاب های مورد نیاز خود و ... اشاره کرد.

یکی از وظایف محافظه کارانه مدارس از زمان های گذشته تا به حال، حفظ و انتقال میراث فرهنگی جامعه به نسل های جوان تر بوده است. مدارس یرای ایفای این وظیفه مهم خود و برای دست رسی به سایر هدف های خود سعی می کند که محتوایی به همین منظور تدوین نماید که این محتوا عمدتا از طریق کتاب های درسی به دانش آموزان منتقل می شود. کتاب های درسی در طول حیات خود در نظام های آموزشی دچار تحول و دگرگونی هایی شده است. جدید ترین تحولی که در این زمینه در چند سال اخیر در نتیجه ظهور تکنولوژی کامپیوتر به وقوع پیوسته است کتاب های الکترونیک یا کتاب های دیجیتال است که ادعا می کند که می تواند جای کتاب های چاپی را در سیستم نظام آموزشی بگیرد. این پیش بینی های قریب الوقوع انقلاب آموزشی در قرن گذشته و قرن حاضر بسیار اتفاق افتاده است و معلمان به محض وقوع رخدادی مهم و جدید در تعلیم و تربیت خود را برای آن انقلاب آموزشی آماده می کنند. مثلا در حدود سال های 1910 میلادی که پروژکتور فیلم متحرک ابداع شد، ادیسون ادعا کرد که کتاب های درسی تا 10 سال آینده از نظام آموزش محو می گردند. 70 سال پیش قرار بود که رادیو با ظهورش تحولات ژرفی را در نظام آموزشی ایجاد کند. بعد از آن ماشین های آموزشی اسکینر ادعای چنین انقلابی را در نظام آموزشی داشته اند. حال کامپیوتربه طور کلی و کتاب های الکترونیک به طور خاص نیز مدعی وقوع چنین انقلاب آموزشی هستند. در حال حاضر، کتاب های الکترونیک، جدید ترین رسانه نوشتاری است. کتاب های الکترونیک نسبت به کتاب های چاپی معمولی مزایایی به این شرح دارند:

• افزایش سرعت توزیع کتاب در بین دانش آموزان نیازمند که این خود می تواند یکی از محدودیت های کتاب های چاپی معمولی را رفع کند. کتاب های چاپی برای طی کردن فرآیند تالیف، چاپ و توزیع، مقدار زیادی زمان به خود اختصاص می دهد که این مساله شاید باعث کهنگی مباحث مطرح شده در آنها و عدم ارائه مطالب جدید و مورد نیاز برای مقابله با نیاز های نوظهور شود.

• برای تهیه کتاب های چاپی باید هزینه ای در قبال آن متحمل شویم که این یکی از عمده ترین مشکلات تهیه کتاب های چاپی است. همچنین برای تهیه آنها علاوه بر پرداخت هزینه باید به مراکز خرید مراجعه کرد که این نیز مقدار قابل توجهی از وقت افراد را به خود اختصاص می دهد. اما برای تهیه کتاب های الکترونیکی تقریبا هزینه ای متحمل نمی شویم و دریافت آن نیز با صرف زمان بسیار کمتری امکان پذیر است.

• کتاب های چاپی برای انتقال پیام خود به مخاطبانش ققط از حس بینایی مخاطب بهره می گیرد. در صورتی که همان طور که می دانیم هر حسی ظرفیت ها و محدودیت های خاص خود را دارد و برای تحقق یادگیری به معنای واقعی باید از تمام حواس افراد استفاده کرد. در صورتی که در کتاب های الکترونیک علاوه بر امکان بهره گیری از حس بینایی، بهره گیری از حس شنوایی نیز امکان پذیر است.

• از مزایای بسیار جالب این کتاب ها امکان ایجاد پیوند و اتصال با سایر منابع نوشتاری دیگر در صورت لزوم است. شاید در کتاب های چاپی برای جلوگیری از حجیم شدن کتاب و سایر تبعات ناشی از آن، نتوانیم اطلاعات اضافی و تکمیلی لازم را برای افراد ارائه دهیم. اما در کتاب های الکترونیکی، چنین امکانی فراهم شده است. مثلا در صورتی که مطلبی برگرفته از منبع دیگری باشد می توانیم برای مستند سازی مطالب خود لینکی به آن منبع اصلی ایجاد نماییم. همچنین در مواقعی که بخواهیم اطلاعاتی اضافی در مورد موضوعی خاص در اختیار افراد علاقه مند قرار دهیم می توانیم از این امکان بهره ببریم.

کتاب های الکترونیک علی رغم تمام مزایایی که نسبت به کتاب های چاپی دارند اما چرا نمی توانند به طور کامل جانشین کتاب های چاپی شوند؟ دلایل این امر می توند به این قرار باشد:

• کتاب های معمولی را می توان همیشه همراه خود داشته باشیم و تحت هر شرایطی آنها را مطالعه نماییم. اما کتاب های الکترونیک را حتما باید با استفاده از کامپیوتر مطالعه نماییم. البته می توانیم در صورت نیاز از صفحات این کتاب پرینت بگیریم که در این صورت این کتاب ها تبدیل به کتاب های چاپی می شوند.

• وقتی که قصد خرید کتابی را داریم می توانیم قبل از خرید، آن را ورق بزنیم و از محتوای آن آگاه شویم و دید کلی نسبت به آن به دست آوریم. اما در صورتی که بخواهیم کتابی الکترونیکی را دانلود کنیم و یا آن را خرید اینترنتی نماییم همچین امکانی وجود ندارد. مگر آنکه از قبل از محتوای آن کتاب مطلع باشیم یا در هنگام دانلود کتاب، چکیده آن را در اختیار داشته باشیم.

• درمورد کتاب هایی که دانلود آنها به صورت آزاد است و بابت دانلود هزینه ای از افراد مطالبه نمی کند توجه به حق نویسنده (کپی رایت) رعایت نمی شود.

• ممکن است اتفاقات غیر منتظره ای مانند قطعی برق، خرابی کامپیوتر و ... مانع از استفاده از کتاب های الکترونیکی شود که وقوع این اتفاقات در مورد کتاب های چاپی کمتر احتمال می رود.

• در شرایط فعلی جامعه ما، هر کسی (خصوصا در مناطق دور افتاده و روستایی) امکان دسترسی به کامپیوتر را ندارد. در صورتی که نیاز به دانلود کتاب از طریق اینترنت باشد باید امکان دسترسی به اینترنت را نیز به آن افزود که این، خود، نیاز به در اختیار داشتن خط تلفن را دارد.

البته این سخنان به معنی با اهمیت جلوه دادن کتاب های چاپی یا بی اهمیت جلوه دادن کتاب های الکترونیکی نیست. یکی از عادت های معمول بشر این بوده است که به محض ظهور نوآوری جدید تصور نماید که این نوآوری می تواند جانشین تمام راه حل های قبلی موجود شود و آنها را به طور کل منسوخ سازد. مانند همان اتفاقی که در زمان اختراع تلویزیون رخ داد. با اختراع تلویزیون مردم تصور کردند که دیگر عمر رادیو به سر آمده است و به زودی این رسانه از خانه ها برچیده خواهد شد. اما این پیش بینی اتفاق نیفتاد. دلیل این امر می تواند این باشد که به طور کلی هر رسانه ای نسبت به رسانه های دیگر از یک سری مزایا و معایبی برخوردار است و انتخاب هیچ رسانه ای برای تمام موقعیت های آموزشی از قبل دیکته نشده است. این نکته را نیز می توان در مورد کتاب های چاپی و کتاب های الکترونیکی نیز تعمیم داد. انتخاب هر یک از این دو در موقعیت های آموزشی _ یادگیری بسته به محدودیت ها، امکانات و ویژگی های ملحوظ در آن موقعیت است و هیچ یک از این دو بر دیگری برتری ندارد. انتخاب کتاب های الکترونیکی به خاطر جدید بودن آن و عدم انتخاب کتاب های چاپی به خاطر قدیمی بودن آن در موقعیت های آموزشی نمی تواند دلیل موجهی باشد. بلکه در این مورد باید به عواملی چون هدف های مورد نظر، ویژگی های محیط آموزشی، ویژگی های خود رسانه و ... توجه کرد.